U Srbiji ako se ne varam postoje tri sinagoge. Po jedna u Subotici, Novom Sadu i Beogradu. Međutim, moja ideja nije da na ovoj temi pišemo o te tri sinagoge već o onim sinagogama koje su nekada postojale u našim gradovima. Srušene u toku Drugog svetskog rata, nakon Drugog svetskog rata, vredna kulturna i istorijska zaostavština je zauvek izbrisana sa ovih prostora. Postojale su sinagoge u Pančevu, Vrbasu, Novom Bečeju, Kikindi ... a danas na njihovom mestu stoje neke druge građevine. E moja ideja je bila da pišemo o tim sinagogama, zbrisanih sa lica zemlje.
Za početak, tekst N. Živkovića:
Sinagoga u Pančevu
Zgrada sa kapijom i dva neobična prozora u Ulici dr Svetislava Kasapinovića je pančevačka sinagoga, tojest, tačnije rečeno, ono što je od nje ostalo. Na ovom mestu se sve do sredine ovog veka nalazila velelepna građevina, na čast i polzu ne samo Jevreja, već svih Pančevaca.
U vreme kada su reprezentativne građevine u Pančevu projektovali bečki i peštanski arhitekti, dakle na razmeđi vekova, Jevreji pristupaju pripremama za podizanje nove sinagoge. Prikupljen je novac za izgradnju i angažovan arhitekta Karlo Fenjveš iz Budimpešte koji je sinagogu projektovao uspešno kombinujući elemente neogotičkog i mudehar stila. Građevinske radove izveo je preduzimač Ferdinand Šec iz Pančeva od 1907. do 1909. godine, a 16. maja 1910. godine sinagoga je svečano osvećena.
Tokom okupacije zgrada sinagoge se vodila kao imovina Školske zadužbine Nemaca u Banatu, da bi neposredno po završetku Drugog svetskog rata Sinagoga bila vraćena jevrejskoj zajednici, na osnovu pravomoćnog zaključka Sreskog narodnog suda u Pančevu.
Čudnim usudom i nekom ludačkom logikom istorije, desetak godina nakon završetka rata na udar vlasti došao je i najznačajniji simbol postojanja jevrejske zajednice u Pančevu.
Sama Sinagoga je tokom okupacije i borbi za oslobođenje Pančeva od nemačke okupacije pretrpela lakša oštećenja koja - izrešetani su krovni pokrivači i kupola, polupani prozori, a krovovi provizorno prekriveni ter papirom. U svakom slučaju, nisu bila tolika da se nisu mogla sanirati. Narodna vlast nije vodila mnogo računa o ovom, u duhovnom, religijskom, arhitektonskom i svakom drugom smislu vanredno značajnom objektu, tako da nije ništa preduzela da mu vrati stari sjaj. Jevrejska zajednica, isuviše mala da bi mogla da finansira renoviranje sinagoge, a i zauzeta problemima zbrinjavanja preostalih sunarodnika, odlučila je da proda ovaj verski objekat. Savez jevrejskih opština za FNRJ marta 1955. godine odobrio je Jevrejskoj veroispovednoj opštini u Pančevu da može sačiniti kupoprodajni ugovor za plac i objekat sinagoge. Zašto Opština Pančevo nije iskoristila pravo preče kupovine za sada nije poznato. Tek, sredinom 1955. godine Mihajlo Oravec i Borislav Stojkov, pa dva frizera iz Pančeva, postaju vlasnici placa i zgrade sinagoge sredinom 1955. godine.
Vlast je delovala u skladu sa bezbožničkom logikom - nema Boga, nema Jevreja, nema ni sinagoge, pa je dala dozvolu za rušenje objekta. Ko je i kada potpisao tu dozvolu i time ispisao jednu od najsramnijih stranica novije istorije Pančeva, takođe nije poznato.
Tokom 1956. godine novi vlasnici ruše sinagogu i na njenom mestu podižu dve prizemne stambene zgrade. Tako je Pančevo izgubilo jedan od svojih temeljnih simbola, a o njegovom postojanju i o učinjenom grehu ostalo je da svedoči ovo krilo zgrade. U leto 1957. godine tu se useljavaju sestre Margita Pajić i Jolanda Hofman, rođene Rada i tu će dočekati kraj života. Godine 1986. nekretnina je uknjižena kao društvena svojina kojom raspolaže opština Pančevo.
Ovaj ostatak nekada prestižne pančevačke građevine sada je prazan i zapušten i o njemu niko ne vodi računa. Dvorište sinagoge obraslo je u korov, a sa ulice je vidljiva još samo pumpa za vodu. Koliko je poznato, nije sačuvana ni jedna fotografija enterijera sinagoge, pa se o njenoj unutrašnjosti ništa pouzdano ne može reći. Jedini materijalni ostatak su isklesane tablice sa deset zapovesti koje se nalaze u Jevrejskom istorijskom muzeju u Beogradu.
Citat
